ΑΝΑΤΟΛΗ Ο πανέμορφος οικισμός της Ανατολής πήρε το όνομα του-όπως όλα δείχνουν- από το πλεονέκτημα που προσδίδει στον οικισμό η γεωγραφική του θέση . Δηλαδή, επειδή ακριβώς βρίσκεται στα νότια και ανατολικά των Λασιθιώτικων βουνών, ατενίζει πρώτος από όλες τις άλλες κατοικημένες περιοχές την ανατολή του ήλιου.

'Aλλος μύθος που μαρτυρείται από τις γιαγιάδες είναι ο εξής : τα πολύ παλιά χρόνια συνήθιζαν, όταν οι άντρες έφταναν σε μεγάλη ηλικία(70 χρονών και πάνω), να τους οδηγούν νοτιοανατολικά του χωριού κάπου προς την Ιεράπετρα και να τους ρίχνουν σε ένα γκρεμό. Σε μια από αυτές τις αποστολές, επειδή ο επικεφαλής των δημίων ήθελε να τους χαρίσει τη ζωή, τους υποσχέθηκε ότι, όσοι κοιτάξουν προς την μεριά που θα πρωτοβγεί ο ήλιος, θα γυρίσουν ζωντανοί. Όλοι κοίταξαν ανατολικά, μόνο ο πιο γέρος απ' όλους κοιτούσε βορειοδυτικά προς τη μεριά της ψηλότερης κορφής του χωριού. Ενώ όλοι γελούσαν μαζί του, η πρώτη αχτίδα του ήλιου αντανακλάστηκε στο μέρος που κοιτούσε ο γέρος . Έτσι, γλίτωσε τη ζωή του και το χωριό ονομάστηκε Ανατολή. Η θέα από τον οικισμό είναι μοναδική, καθώς απλώνεται μπροστά του όλο το Λιβυκό πέλαγος.

Αναφορά στον οικισμό έχουμε από πολύ νωρίς. Ήδη από το 1583, όπως μαρτυρεί ο Καστροφύλακας, η Ανατολή αριθμούσε 666 κατοίκους. Τη συνέχεια των αναφορών βρίσκουμε στις Τουρκικές και Αιγυπτιακές απογραφές που ακολούθησαν . Το 1880 και 1900 εμφανίζεται ως δήμος - μάλιστα σώζεται και αποτύπωμα σφραγίδας- με 588 και 659 κατοίκους αντίστοιχα. Από το 1920 αποτελεί κοινότητα με ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό που το 1951 έφτασε τους 900 περίπου κατοίκους . Όμως την δεκαετία του 1970 έχουμε ένα είδος εσωτερικής μετανάστευσης με τους κατοίκους του να μετακομίζουν στις παραλιακές περιοχές του ομώνυμου οικισμού, για να επιδοθούν στην καλλιέργεια των πρώιμων κηπευτικών, που είχε αρχίσει να συστηματοποιείται και να αναπτύσσεται την περίοδο αυτή. Από τότε, ο μόνιμος πληθυσμός του χωριού σταδιακά φθίνει και σήμερα συνιστά χώρο απόδρασης και ξεκούρασης των ανθρώπων της πόλης και των γύρω παραλιακών περιοχών. Ο οικισμός αναμφισβήτητα υπήρξε κεφαλοχώρι και κέντρο επώνυμων  οικογενειών επαναστατών. Είναι γνωστοί σε όλη την Κρήτη ο οπλαρχηγός Εμμ. Λακέρδας γενικός αρχηγός επαρχίας Ιεράπετρας ο οπλαρχηγός καπετάν Γιακουμής ( Ιάκωβος Ν. Μαχαιράς), ο οπλαρχηγός καπετάν Θανάσης (Αθανάσιος Μπαρμπεράκης) και ο οπλαρχηγός καπετάν Μπεκιάρης (Γεώργιος Μπεκιάρης) που πήραν μέρος σε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης (1821-1890).

Ο οικισμός παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Σώζονται βυζαντινά μοναστήρια που χρονολογούνται το 15ο αιώνα και τα οποία κτίστηκαν από το λόγιο αντιρρητικό ιερομόναχο Νείλο Δαμηλά. Ιδιαίτερης αξίας είναι ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος καθώς και αυτός των 12 Αποστόλων, στην περιοχή Κάτω και Πάνω Καρκάσα, 4 περίπου χιλ. Ν/Δ του χωριού με αξιόλογες τοιχογραφίες, και ανεκτίμητης αξίας φορητές εικόνες, οι οποίες έχουν μεταφερθεί και φυλάσσονται στον Καθεδρικό Ναό του χωριού, επίσης η Μονή της Παναγίας της Βαγιονέας στη Βαινιά Ανατολής. Ο Ναός των Αγ. Πάντων, που φιλοξενεί τις βυζαντινές αυτές εικόνες, διαθέτει επίσης ιδιαίτερης αξίας και τεχνοτροπίας ξυλόγλυπτο τέμπλο, κατασκευασμένο στις αρχές του περασμένου αιώνα από τους ονομαστούς Νιταδόρους του νομού Λασιθίου. Αξιομνημόνευτη είναι και η εκκλησία της Κάτω Παναγίας, βυζαντινός ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου που φέρει ανεκτίμητες τοιχογραφίες κάτω από τα επιχρίσματα, εξαιρετικής τέχνης τέμπλα αλλά και επιδαπέδια ταφική πλάκα με σύμβολα άρχοντα. Πρέπει να αναφερθούν ακόμα και Η πάνω Παναγία που αποτελούσε το παλιό νεκροταφείο του χωριού και ο Προφήτης Ηλίας στο κέντρο του χωριού. Ιδιαίτερης αρχαιολογικής σημασίας είναι και η κάτω βρύση του χωριού η οποία μάλιστα έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού. Ο οικισμός στο σύνολο του έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός, γι' αυτό και οι εργασίες για την αναστήλωση των παλιών κτισμάτων γίνονται με σεβασμό στην ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση. Μεγάλης σημασίας είναι το ξεκίνημα αναστήλωσης κτηρίων στον παλιό εμπορικό δρόμο που βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο του οικισμού και συνιστούσε το χώρο όπου αναπτυσσόταν η κοινωνική ζωή του χωριού. Σήμερα μπορεί να λειτουργήσει ως ένας νέος πόλος έλξης με εμπορικές αλλά και πολιτιστικές δραστηριότητες. Αξιόλογα καταλύματα υπάρχουν ήδη στον οικισμό, έτοιμα να δεχτούν επισκέπτες από κάθε γωνιά της γης, προσφέροντας τους ηρεμία και χαλάρωση μέσω του χωριάτικου τρόπου ζωής συνδυασμένου με την άνεση που προσφέρουν τα αναπαλαιωμένα κτίσματα. Εκτός από αυτά, υπό κατασκευή βρίσκονται και πολλά άλλα καταλύματα, που τα επόμενα χρόνια θα είναι σε θέση να εξυπηρετήσουν ακόμα μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών. Η Ανατολή ευτύχησε να γεννηθεί σε αυτήν ένας από τους μεγαλύτερους βιολάτορες της ανατολικής Κρήτης ο Παντελής Μπαριταντωνάκης .Η παρουσία του βοήθησε στην ανάπτυξη και διατήρηση της μουσικής και χορευτικής παράδοσης μέχρι τα τελευταία χρόνια.

Τέλος ο Πολιτιστικός & Φυσιολατρικός Σύλλογος του χωριού που ιδρύθηκε το 1993 έχει να επιδείξει μια πολλή πλούσια δράση. Είναι πάρα πολλές οι εκδηλώσεις που γίνονται στη Ανατολή με πρωτεργάτη το σύλλογο αναφορικά σας στις λέω αρχίζοντας από την αρχή του χρόνου. Κοπή Βασιλόπιτας και δώρα για τα παιδιά Γιορτή φασολάδας την Καθαρά Δευτέρα Την Μεγάλη Παρασκευή χορωδία του συλλόγου ψάλει τα Εγκώμια. Τρατάρει στην εορτή Των Αγίων Πάντων πολιούχων του χωριού. Τρατάρει μέλι στην Παναγία του Βαρύ αναγεννώντας ένα παλιό έθιμο. Δημιουργεί ομάδα περιπατητών για την ανάβαση και την παρακολούθηση του Εσπερινού την παραμονή του Τιμίου Σταυρού Τα καζανέματα όταν τα στράφυλα έχουν ωριμάσει και είναι έτοιμα για την παραγωγή της ρακής . Και από φέτος προστίθενται τα Τελαλήματα . Μια εκδήλωση Παγκρήτιας εμβέλειας που γίνετε με πολύ μεγάλη επιτυχία .